آجرکاری تزیینی در معماری معاصر
هنر آجرکاری تزیینی به عنوان پدیده‌ای برجسته در تاریخ معماری این سرزمین، دارای اصالت و پیشینه‌ای غنی است و با گونه‌های تصویری و تزیینی مختلف، حضور و هویتی دیرینه داشته است. آجرکاری تزیینی در دوره معاصر، همزمان با میراث داری این اصالت از گذشته، با معماری معاصر جهانی (از نئوکلاسیک تا مدرن) تلاقی داشته که در فرآیند این همنشینی، ترکیب، تلفیق و تاثیرپذیری خود، شکل‌ها و بیان‌های تصویری متفاوت و یا تازه ای آفریده که منجر به بروز شکل های جدیدی از تزیینات در معماری معاصر ایران گشته است.
تزیینات و آرایه‌های آجرکاری تزیینی، بخش جدایی ناپذیر از بناها و معماری هر فرهنگ و سرزمینی است. این موضوع در سرزمین ما جایگاه رفیع و ارزشمندی دارد و این هنر چه در عرصه داخلی فضاها و چه در سطوح بناها، زمینه پیوند گسترده دیگر هنرها را با معماری برقرار کرده است. زمان و عرصه تاریخ نشان داده است که همه این بدایع، از ارتباط انسان‌ها، تلاقی فرهنگ‌ها و رویش اندیشه‌ها و اعتقادات پدید می‌آید. سرچشمه‌های آرایش معماری ایران به همان وسعت ارتباط ایرانیان است.
کشف و به کارگیری مصالح و فنون تازه در هیچ جای دیگر با یک چنین ذوق و آگاهی همراه نبود. بنابراین مثلث مصالح، فنون و طرح و نقش، از یک طرف و ارتباطات و یا تلاقی های تمدنی و فرهنگی از سوی دیگر، مجموعه‌ای از ارزشمندترین و متنوعترین هنرهای تزیینی را برای هنر آجرکاری در دوره‌های تاریخی این سرزمین ایجاد کرد. در این مسیر، اشکال گونا گون تزیینات اسلامی کاربردی: گل و گیاهی، هندسی و کتیبه‌ای ابعاد عمیق تری داشتند، تنوع بی پایانی که استادکاران معماری اسلامی توانستند در نگاره‌های گل و گیاهی به کار گیرند و در لایه‌های مختلف به نمایش گذارند، ورای قالبی است که آنها را محصور کرده است.
دوره سلجوقیان، عصر گسترش معماری و ترقی فوق العاده هنر آجرکاری است و در این دوره است که هنر معماری و آجرکاری در ایران تا سواحل مدیترانه و حتی آفریقا پیش رفت و در معماری مصر و سوریه نفوذ پیدا کرد. اما دوره معاصر نیز، دوره‌ای دیگر در این فراز و نشیب تاثیر پذیری از ارتباطات جهانی شد. دوره‌ای که از عصر قاجار و متاثر از غرب به آرامی شروع شد و در دوره پهلوی اول شتاب روز افزون گرفت. در این دو دوره اخیر، آنچه بیشتر خود را نمایان ساخت، طرح و نقش هایی تازه بود که به شکل فزاینده‌ای حضور یافت و در کنار گنجینه‌های گذشته قرار گرفت. حضوری که بعضاً در تلفیق و ترکیب با هنر اصیل گذشته به طرح‌ها و نقش‌هایی تبدیل شد که آجرکاری تزیینی در معماری نیز در چنین زمره‌ای است و همه این طرح و نقش‌های آجری، چه از گذشته و چه دوره متاخر، تماماً جزو میراث تاریخی و فرهنگی کشور قرار گرفته‌اند.
تعدد سبکی در معماری، تنوع شیوه های آجرکاری تزیینی
معماری دوره پهلوی اول در دوره نسبتاً کوتاه بیست ساله‌اش از تعدد سبکی در معماری برخودار است. از یک طرف نگرش گذر و دوری از تفکر سنتی و یا مذهبی، از طرف دیگر بازیابی و احیای دوره اقتدار باستانی و از جانب دیگر نگرش مدرنیزاسیون و طلب کردن پدیده‌های غربی و خارجی، سه دیدگاه فکری بود که متعاقب آن سه نگرش سبکی در معماری این دوره حاصل نمود. تداخل اندیشه‌ها و نگرش دو سویه یا چند سویه نیز در پیدایش بناهایی با شیوه تلفیقی موثر بود.
تعدد و تنوع بناهای دوره پهلوی اول و میزان بالای ساخت و ساز در این دوره (و به ویژه در ساخت بناهای دولتی و عمومی)، امکان جستجو و کنکاش بیشتر، مقایسه دقیقتر و دسته‌بندی بهتر را در تزیینات معماری این دوره فراهم می‌کند به خصوص که ایجاد این بناها در دوره ای نسبتاً کوتاه (دوره بیست ساله) اتفاق افتاده است. این سه سبک ایجاد شده (شیوه سنتی اسلامی، شیوه باستانی، شیوه غربی و مدرن)، اگر چه رویکرد سبکی خود را در یک دوره تحول و تغییرات شدید سیاسی و اجتماعی و فرهنگی ایجاد کردند، اما به جهت فشردگی زمانی، بناهایی پدید آمدند که به گونه‌ای مشخص، شیوه‌ای تلفیقی و ترکیبی از دو یا سه سبک فوق هستند. این تنوع و تلفیق در تزیینات و عناصر شاخص معماری بنا، خود را به مراتب بیشتر نشان می‌دهد. چنانچه به بعضی از بناهای این دوره نگاه شود، به وضوح این ترکیب مشاهده می‌گردد. اما تزیینات در معماری این سال‌ها از دو جنبه قابل توجه است: ١- مصالح، ٢- طرح و نقش. بدیهی است که با توجه به مطالب پیشین در مورد سبک و شیوه و با اندکی تبیین و گسترده کردن این شیوه‌ها هریک از این دو جنبه شکل‌های ترکیبی و تلفیقی را نیز با خود به همراه دارد. بنابراین اگر بخواهیم تزیینات این دوره را در نموداری که دو معیار مصالح و نقش تزیینی و سبک معماری را داشته باشد بیان کنیم، ماتریسی حاصل می‌شود که مجموعه‌ای ترکیبی، متنوع و تلفیقی از تزیینات را پدیده می‌آورد.
نماهای آجری، آجرکاری تزیینی
مصالح ساخته شده در نما و تزیینات معماری این دوره، همانند گذشته، از تنوع و تعدد قابل توجهی برخوردار است و به دلیل تحولات و رویکردهای جدیدی که در معماری و ساختمان سازی ایجاد شده، تاثیرات آن را نیز در مصالح تزیینات می‌توان دید. در دوره پهلوی اول استفاده، از آجر در نما و تزیینات نه تنها کاهش پیدا نکرد بلکه رونق خاصی پیدا کرد. نهضت عمران و آبادانی و ساخت و ساز فراوان به همراه سهولت در کار، استفاده از آجر را در اولویت قرار داد به طوریکه در مدت زمانی کوتاه، بافت جدید آن دهه‌ها به شکل موزون و هماهنگ دارای بناهای آجری به رنگ‌های زرد و قرمز شد و به شکل وسیع نخست در بناهای اداری و سپس در بافت تجاری و خانه‌های مسکونی رایج گشت .
خیابان‌های تازه تاسیس (چه در دل بافت‌های قدیم و چه در محدوده‌های جدید) که در ابتدای این دوره در اکثر شهرهای کشور کشیده شدند، همگی دارای نماهای یکدست، هماهنگ و در یک و یا دو طبقه هستند. نمونه های شاخص در آثار معماری این دوره را می‌توان به بناهای دبیرستان البرز، ساختمان پست، مدرسه انوشیروان، مدرسه فیروزبهرام، سازمان ثبت اسناد، موزه ایران باستان، کتابخانه ملی (سابق) در تهران و ساختمان دارایی آمل اشاره کرد که تقریباً به تمامی از نما و تزیینات آجری استفاده شده است. هنر آجر کاری و آجر تزیینی در نیمه اول در دوره پهلوی اول، نقش عمده و یا اول را در پوشش بناها دارد.
در این دوره، اگرچه دلیل استفاده زیاد آجر در پایتخت و همه شهرها به جهت فراوانی ساخت و ساز و سرعت و سهولت در اجرا بوده است، ولی به استناد بناهای این دوره می توان گفت که تمامی شکل های آجر تزیینی که پیش از این در معماری آجری گذشته این سرزمین به کار رفته، الگو و دستمایه هنرمندان این دوره معاصر بوده است. آجرکاری قالبی مُهری، آجرکاری تزئینی، آجر کنده کاری، آجر تزیینی پیش بر و نیز تزیینات تلفیقی آجر و کاشی، همگی به شکل‌های مختلف، کم و زیاد و در طرح‌های جدید به کار گرفته شدهاند.
ترکیب آجرکاری تزیینی با دیگر مصالح
در تزیینات معماری دوره پهلوی اول، همچنان تکنیک و مصالح به جا مانده از دوره قاجار دیده می‌شود. این میراث تزیینی به شکل ترکیب مصالح مختلف در هنر تزیینی بنا است. در دوره قاجار، سر در ورودی منازل دولتمردان و اعیان و اشراف، هماهنگ با رفتارهای جدید اجتماعی آنان ساخته و پرداخته شده است. آنها برای نشان دادن موقعیت اجتماعی و حفظ جایگاه و اعتبار خود، در تزیین ورودی‌ها، وسواس و سلیقه خاصی به کار برده و از مواد و مصالح مرغوب و نقش و نگار بیشتری استفاده می‌کردند. جنس کتیبه‌های به کار رفته در دوره قاجار از گچ، آجر، کاشی و چوب است و عمده تزیینات سردرها به صورت گچ بری، آجرکاری و کاشی‌کاری اجرا شده است.
اما در دوره پهلوی اول، حضور آجرکاری نسبت به مصالح دیگر بیشتر نمایان است و در نمونه‌های مختلف، ترکیبات آشنا و بعضاً منحصر به فرد در تزیینات آجری دیده می‌شود. همچنین در بسیاری از طرح‌ها، ترکیبات مختلف با مصالح دیگر (حتی سیمانی) و نیز همنشینی و درکنار هم قرارگرفتن چند طرح تزیینی با مصالح مختلف اجرا شده است و به نظر می‌رسد که میراث گذشته همچنان توانسته است به سادگی و یا شایستگی توسط استاد کاران به کار گرفته شود.
تلفیق سبک های تزیینی
پشتوانه غنی هنر آجرکاری گذشته، تاثیرات و حضور خود را در تزیینات معماری این دوره نمایان ساخته است. همچنین به دلیل اثرگذاری معماری اروپا در این عصر، تاثیر تزیینات سبک غربی نیز در آثار این دوره مشاهده می‌شود. از این جهت، در تزیینات آجری بناهای دوره پهلوی اول، با هر دو نوع تزیینات روبرو هستیم: تزیینات آجری با طرح و نقش سنتی و اسلامی و نیز تزیینات آجری به شیوه معماری اروپایی. بنابراین، بناهای این دوره، به گونه‌ای هنرمندانه و خوشایند و یا به شکل ترکیبات جدید و نامانوس، طرح‌های آجری تزیینی را در بناها ایجاد کرده است که خود بیان کننده نگرش معماری این دوره است. پدیده‌ای تزیینی، که می‌توان به گونه‌ای آن را سبک ممتاز، جدید و متفاوت تلقی کرد.
تنوع و گستردگی کمی در آجرکاری تزیینی
هرچند وسعت و میزان تزیینات معماری این دوره به فراوانی، دقت و با جزئیات بیشتر نسبت به معماری دوره‌های پیشین نیست و طرح‌ها عموماً از سادگی بیشتری برخوردارند، اما به دلیل گستردگی و تعداد بناهای ساخته شده در این مدت کوتاه، می‌توان تعداد متنوع و فراوانی از انواع تزیینات (به ویژه تزیینات آجری) را مشاهده کرد.
تقارن در طرح آجرکاری تزیینی
یکی از ویژگی‌های شاخص تزیینات آجری در بناهای این دوره، رعایت تقارن در طرح‌ها است. در واقع تمامی بناهایی که به سبک معماری باستانی ایرانی و سبک سنتی و اسلامی گذشته و یا معماری نئوکلاسیک اروپا ایجاد شده است، ویژگی تقارن را نیز به همراه دارد. اما بناهایی که در دوره آخر پهلوی اول و به سبک معماری مدرن ایجاد شده، چندان رعایت تقارن ندارد و اصولاً در این بناها آجر به کار نرفته است. بنابراین ویژگی تقارن در تزیینات آجری را می‌توان گرایش به سمت گذشته و یا بهره‌گیری از سبک‌های پیش از مدرن دانست.
اجرای استادکاران ایرانی در آجرکاری تزیینی
گرچه در دوره پهلوی اول، حضور مهندسان و طراحان خارجی و یا مهندسان ایرانی از فرنگ آمده در طراحی و اجرای آثار معماری این دوره شاخص است، اما آنچه انکار ناپذیر است، این است که تمامی تزیینات این دوره (به ویژه تزیینات آجری)، توسط استادکاران و معماران ایرانی پدید آمده است. این ویژگی در بناهای ساخته شده در نیمه اول حکومت کاملاً صدق می‌کند. همچنین در عصر صنعتی و پدیده انتقال صنعت از اروپا به ایران، شکلی از معماری جدید و یا بین المللی به وجود آمد. شروع این انتقال با تاسیس پی در پی کارخانه‌های کوچک و بزرگ صنعتی بود. در این میان، نقش معماری گذشته و یا معماری سنتی، تطبیق و هماهنگی متناسب و هنرمندانه این احجام بزرگ، صنعتی، خشن و فلزی با محیط و روحیه معماری ایرانی به توسط نماسازی و استفاده از آجر و بعضاً کاشی‌کاری در ظاهر نما و ورودی آن بود. در دوره‌ای که نوع جدید آموزش آکادمیک، اجرا و ساخت نوین بناها و پیدایش معماران دانشگاهی در کشور آغاز به شکل گیری می‌کند و می‌رود که کم کم جایگاه سنتی و شیوه‌های قدیمی را بگیرد، حضور استادکاران قدیمی و آثار آنها در بناهای جدید را می‌توان دوره منحصر به فرد، قدرتمند و میراث صاحب سبک تلقی نمود.
در این دوران مکان و محل تزیینات بر روی آثار، گستردگی قابل توجهی دارند، اما بیشترین موارد به کارگیری تزیینات آجری، در جای بنا و یا به عنوان عناصر معماری در ساختمان این عناصر هستند.
- رخ بام‌ها
- سرستون‌ها و پایه ستون‌ها
- ورودی و کتیبه بالای ورودی‌ها
- کتیبه بالای پنجره‌ها و قاب‌ها آجری پنجره
- پخ ها و نبش ها
- دیوارها و بدنه ها
- بدنه های میدانی و شهری
هنر آجرکاری تزیینی (و البته بناهای آجری)، سرآمد دیگر تزیینات معماری در این دوره است. این رویکرد در قیاس با استفاده از مصالح کاشی، چوب، فلز، گچ، سنگ، به مراتب استفاده و کاربرد فراوان تر و اصلی تری داشته است.
- هنر آجرکاری تزیینی در این دوره، علیرغم سبک‌های معماری اصیل ایرانی اسلامی و یا ترکیبی و تلفیقی، توانسته است شیوه‌ای شاخص و منحصر به فرد در مقطعی از تاریخ ثبت کند. ایجاد طرح‌ها و شکل‌های تازه و بدیع از هنر آجرکاری تزیینی، نقش ارزنده‌ای را در بقای تداوم و غنی تر ساختن این گنجینه الغا کرده‌است.
- طرح‌ها و نقش‌های تزیینی و آجری این دوره، چه میراث مستقیم گذشته و چه نقوش جدید و آمیخته با هنر و معماری غربی، همگی توسط استادکاران ایرانی این دو دهه ایجاد شدهاند. تطبیق پذیری و تلفیق هنرها که همیشه و در طول تاریخ توسط هنرمندان استادکار معمار به طرح‌ها و شکل‌های بدیع منجر شدهاند، در این دوره هم، آفرینش هنری جدید را به خود دیده است.
- آنچه در هنر آجرکاری تزیینی گذشته به وجود آمده، به گونه‌ای هنر آجرکاری مسطح و دو بعدی بوده است و به ندرت از شکل برجسته‌کاری در آجرکاری تزیینی استفاده شده است (برخلاف گچ بری و گچ کاری که عمدتاً هنر برجسته‌سازی و حجم سازی در آن شکل غالب است). اما در دوره پهلوی اول، هنر و توانایی استادکاران ایرانی، این شکل از آجرکاری تزیینی را که در آن نقوش و فرم‌های برجسته بیافریند، در تزیینات معماری ایجاد کرده است.
- عمده بناها و آثار مطرح این دوره که آمیخته با آجرکاری تزیینی است، در سا لهای قبل از ۱۳۱۳ ه.ش ساخته شدهاند. یعنی در دوره‌ای که سبک هنر معماری ایرانی، اسلامی و باستانی، سبک اکثر بناهای این دوره است. اندک اندک پس از این سال‌ها و رویکرد به معماری مدرن و حضور مصالح دیگر همچون سنگ و سیمان، سبک معماری و هنر آجرکاری کم رونق می‌شود. هر چند این هنر تزیینی تا به امروز از رواج و رونق نیفتاده است.
