اصول طراحی فضای سبز
فضای سبز شهری بخشی از فضاهای باز شهری است که عرصه‌های طبیعی یا مصنوعی آن، تحت استقرار درختان، درختپه‌ها، گل‌ها، چمن‌ها و سایر گیاهانی است که بر اساس نظارت و مدیریت انسان، با در نظر گرفتن ضوابط، قوانین و تخصص‌های مرتبط به آن، برای بهبود شرایط زیستی و رفاهی شهروندان و مراکز جمعیتی غیر روستایی، حفظ، نگهداری یا احداث می‌شوند.
فضاهای سبز به دو دسته پهنه‌ای و خطی تقسیم می‌شوند. فضاهای سبز پهنه‌ای فضاهایی هستند که در نقشه‌های شهر نیز، به عنوان لکه‌های سبز دیده می‌شوند. و فضاهای سبز خطی به فضاهایی اطلاق می‌شوند که متناسب با هویت ظرفیت جا‌به‌جا شدگی شهرها و گذرگاه‌ها مورد توجه قرار می‌گیرند. به طوری که ممکن است در نقشه‌های شهری نیز، هم دیده نشوند. هر چند نقش بسیار مهمی را در کنترل مسایل زیست محیطی و کالبدی شهر بر عهده دارند. از آن جا که تمامی فضاهای سبز خطی، در مالکیت عموم مردم قرار دارند بنابراین تقسیم بندی بر اساس مالکیت فقط در مورد فضاهای سبز پهنه‌ای اعمال می‌شود.
فضاهای سبز پهنه‌ای
فضاهای سبز پهنه‌ای شامل باغ‌ها و پارک‌ها هستند. هم اصل و هم ریشه‌اند. و مانند دیگر فعالیت‌های مبتنی بر خلاقیت انسانی، وابسته به ارزشهای زیباشناسی ، اجتماعی و فرهنگی است. در طراحی پارک ها و باغ، نمیتوان مسایلی مانند زمان فراغت و کار، پیششنه تاریخی مردم، شرتیط زیست محیطی اکنون و انواع آلودگی ها را نادیده انگاشت.
فضاهای سبز خطی
فضاهای سبز خطی در بر گیرنده فضاهای سبز معابر و کمربندهای سبز هستند. این کمربندها از توده های خطی سبز تشکیل شده‌اند که در اطراف شهرها احداث می‌شوند. این کمربند سبز به تثبیت شکل شهر و جلوگیری از تجاوز شهر به حریم‌های خارج از آن کمک می‌کند. ضمن اینکه می‌تواند عهده دار وظایف زیست محیطی از جمله بادشکن، یا کاهندگی آلودگی‌های صدا و صوت نیز باشد.
طراحی فضای سبز
طراحی فضای سبز به منزله تخصصی حرفه‌ای است که مواردی هم چون تحلیل، برنامه ریزی، طراحی، مدیریت و نظارت بر محیط‌های طبیعی و انسان ساخت را در بر می‌گیرد. متخصصان این رشته در همکاری با سایر حرفه‌ها از جمله معماری، برنامه ریزی شهری و مهندسی عمران می‌توانند ایفا کننده نقش مهمی در حمایت از محیط زیست باشند و این کار را با طراحی و اجرای پروژه‌هایی به منظور بر آوردن نیازهای انسانی و زیست محیطی انجام دهند.
وظیفه اجتماعی و مهم طراحی فضای سبز، ایجاد هماهنگی میان هنر و علم، به منظور سازماندهی برنامه ریزی و طراحی کل محیط و منظر است. امروزه با توجه به این که سلامت و رفاه انسان و بوم اهمیت خاصی پیدا کرده است، دست یابی به توانیی پایدار محیط و منظر بدون از بین بردن و کاهش کیفیت منابع ، یک اصل حیاتی در این حرفه است.
هدف اصلی از طراحی منظر ، تغییر پدیده‌ها از شرتیط کنونی به شکل دلخواه است. ولی بی‌توجهی و پتانسیل‌ها و محدودیت‌های طبیعت، تاکنون در سرتاسر کره زمین انجام شده و منجر به افت کمی و کیفی استانداردهای زندگی و تخریب محیط زیست شده است.
فرایند طراحی محیط و منظر
طراحی محیط و منظر فرایند آگاهانه، خلاق سازماندهی، برنامه ریزی و ایجاد تغییرات فیزیکی در محیط و متظر است که منجر به خلق مکان‌هایی می‌شود. مکان‌ها ساختارهای ذهنی هستند که با تلفیق صحنه‌های ویژه‌ای بر‌آمده از تجربیات گذشته و وضعیت روانی بیننده در ذهن او شکل می‌گیرند. یک طراحی فضای سبز برای خلق چنین مکان‌هایی از عناصر گیاهی به عنوان المان‌های بصری استفاده می‌کند. و در نهایت مکان‌های حسی قوی و مثبت که برخوردار از توانایی بر انگیختن تصاویر ذهنی مطلوب و قابلیت به خاطر سپاری در دوره‌های طولانی زنان هستند را طراحی می‌کند.
ایده پردازی یک مرحله خلاقانه در طراحی است و هر چند در یک لحظه به وجود می‌آید اما معمولاً به زمان طولانی برای درک موارد مختلف در ذهن نیاز دارد. معمولاً ایده‌های گوناگونی به ذهن طراح خطور می‌کند و تصمصیم گیری در مورد این که کدام ایده بسط و گسترش یابد، به توانایی طراح باز می‌گردد. ایده پردازی و تصمیمات در مورد انتخاب ایده‌ها، یک خلاقیت فردی است که نمیتوان آن را به کسی آموزش داد.
مراحل طراحی محیط و منظر
برای آن که بتوان فرایند طراحی فضای سبز را به گونه‌ای منطقی و هدف‌دار طی کرد لازم است تلفیق مناسبی از اجزای فرایند طرتحی محیط و منظر به همراه برنامه‌ریزی‌ها برای آن را در اختیار داشته باشیم، تا در نهایت به طرح‌هایی ملموس و عینی دسترسی یابیم. از این رو برای هر طراحی، لازم است مراحل زیر طی شود.
مرحله اول، شناسایی شامل شناسایی منابع، شناسایی نیازها، مروری بر طرح‌ها و قوانین فرادست است.
مرحله دوم تحلیل، شامل تحلیل منابع و نیازها و تطبیق آنها با قوانین فرادست است که منجر به تعیین اقدامات امکان پذیر خواهد شد.
مرحله سوم تطابق اقدامات امکان پذیر با شرایط محیطی سایت را شامل می‌شود نتیجه آن، مکان‌یابی هر کدام از فعالیت‌ها است.
مرحله چهارم بسط و طراحی طرح این مرحله شامل مواد زیر است.
- تدوین الگوها
- بسط الگوها با توجه به شرایط موجود و تهیه طرح راهبردی
- بسط طرح راهبردی با توجه به نیازهای درونی هر فعالیت و تهیه طرح کلیدی
- بسط طرح های کلیدی با در نظر گرفتن جزییات و تهیه طرح و اجرایی است.
ویژگی‌های فضای سبز در شهر
ویژگی‌های بصری درختان در ساختار منظر شهری
اکثر مردم درختان را جزیی از مناظر شهری می‌دانند. شهرت و ویژگی‌های بسیاری از شهرها مرهون وجود پوشش گیاهای در آنها است. چرا که بخش مهمی از منظر شهری را تشکیل می‌دهد. شاید استفاده از درختان در فضاهای شهری، نقش ضروری و تعیین کننده‌ای در معیشت انسان‌ها نداشته باشد اما بسیاری از مردم زندگی در کنار درختان را امری لذت بخش تلقی می‌کنند. این مساله نشان دهنده تمایل شدید انسان‌ها برای بازگشت به طبیعت است از سوی دیگر، تاثیر درختان در کاهش تراکم محیط و یکنواختی منظر از عواملی است که باعث می‌شود انسان‌ها به حضور درختان در شهرها احساس نیاز کنند.
ویژگی‌های زیست محیطی درختان در سیستم شهری
گیاهان و فضای سبز در شهرها علاوه بر این که یاد‌آور محیط طبیعی هستند و ساختارهای مکانی خاصی را برای انسان‌ها فراهم می‌آورند در تعدیل و اصلاح برخی از عوامل زیست محیطی نیز، اهمیت دارند و این عوامل زیست محیطی شامل موارد زیر است.
- کاهش آلودگی هوا
- کاهش آلودگی صوتی
- کنترل فرسایش خاک و تثبیت آن
- کنترل انعکاس نور
- کنترل شرایط خود اقلیمی، شامل کنترل تابش خورشید و درجه حرارت ، کنترل باد و کنترل رطوبت هوا.
ویژگی‌های اجتماعی فضای سبز در شهر
گسترش دامنه تمدن انسانی و حاکمیت صنعت، بر اساس تکنولوژی جدید و گرایش به سوی زندگی ماشینی، همگام با اثرات تخریبی و تباهی منابع طبیعی و پوشش‌های گیاهی ، تبدیل اراضی مزروعی و باغات به تشکیلات ساختمانی، در کنار افزایش رشد بی رویه جمعیت در شهرها و آلودگی محیط زیست، نه تنها سیستم اکولوژی و توان بهزیستی را بر هم زده است، بلکه شرایط دشواری را نیز، برای زندگی انسان‌ها فراهم کرده است.
از فضاهای سبز می‌توان برای تشن زدایی و ایجاد آرامش روحی و جسمی در محیط‌های شهری استفاده کرد. هر چند احداث هر نوع فضای سبز، به روان بخشی زیباسازی و ایجاد آرامش در محیط کمک می‌کند. اما بهره‌گیری از این عملکرد مستلزم برنامه ریزی دقیق برای آن است. لازم است برای داشتن شهری انسان مدار به ضرورت برنامه ریزی اوقات فراغت و برنامه ریزی در مورد پراکنش و گسترش فضای سبز توجه شود.
ویژگی‌های عملکردی در معماری شهری
گیاهان دارای ویژگی‌های معماری شناسی هستند که می‌توان از آنها در طراحی و فضا سازی شهرها بهره برد. گیاهان در معماری منظر به عنوان مصالح اصلی به کار گرفته می‌شوند. از سوی دیگر در مقیاس کلان، در شهر توده‌های گیاهی می‌توانند در تشکیل ساختار، بافت، سیمای شهر نقش موثری داشته باشد.
ویژگی‌های کالبدی فضای سبز در ساختار شهری
شهر، سیستم زنده و پویا است که فضای سبز جزیی از ان قلمداد می‌شود. فضاهای سبز می‌توانند نقش‌های مهمی را در کاهش تراکم شهری، ایجاد مسیرهای هدایتی، تکمیل و بهبود کارکرد تاسیسات آموزشی، فرهنگی، مسکونی و ذخیره زمین برای گسترش آینده شهر را بر عهده داشته باشد. فضای سبز بخش جان دار ساخت کالبدی شهر است و در هماهنگی با بخش بی‌جان کالبد شهر، ساختار یا بافت و سیمای شهر را تشکیل می‌دهد. در این حالت فضای سبز می‌تواند نقش لبه شهر، تفکیک فضاهای شهری و آرایش شبکه‌های راه‌ها را بر عهده بگیرد. به طور کلی گیاهان دارای ویژگی‌های کالبدی زیر هستند.
- کاهش تراکم شهری
- تعریف لبه و محدوده‌های شهری
- تفکیک فضاهای شهری
- تاثیر در ساختار شهری
- تاثیر فضای سبز در کنترل عبور و مرور
ویژگی‌های معماری شناسی گیاهان در فضای سبز
گیاهان در معماری فضای سبز به عنوان مصالح طراحی و فضاسازی به کار گرفته می‌شوند. گیاهان می‌توانند با توجه به خصوصیت‌های خاص ناشی از شکل و حجم انفرادی یا انبوه خود، به عنوان یک فرم معماری موثر در ساختن فضا سهیم باشند. گیاهان می‌توانند به صورت‌های دیوار، سقف و کف به کار گرفته شوند. وقتی گیاهان به صورت ردیفی و انبوه کاشته می‌شوند می‌توانند نقش دیواره را داشته باشند. سایه گستر درختان می‌توان جایگزین سقف شود و کف را نیز می‌توان توسط گیاهان پوششی تعریف کرد. گیاهان می‌توانند به عنوان منابع، امر تفکیک بصری فضاها را بر عهده داشته باشند و همچنین گیاهان می‌توانند منجر به تعریف فضاها شوند. گیاهان با خصوصیاتی که از آن برخوردار نقش‌های زیر بر عهده دارند.
- ایجاد حصار
- کنترل دید
- ممانعت حرکت
- تقسیم فضا
- عوامل موثر در طراحی فضای سبز
- تغییرات طرح، پس از طراحی و اجرا
از آن جا یک طرح فضای سبز، حتی پس از اجرا نیز، می‌تواند دستخوش تغییر شود طراح باید توانایی آن را داشته باشد که در هنگام پروراندن ایده‌ها و خلق مکان‌ها، هویت آنها را پس از این تغییرات نیز پیش بینی کند.
طراح فضای سبز باید به حال و آینده توجه داشته باشد به طوری که بتواند نیازهای فوری استفاده کنندگان را بر طرف کند و به سلامت بلند مدت و پایداری محیط و منظر نیز بپردازد. اما به دلایل گوناگونی که مهمترین آنها کاهش کیفیت محیط و منظر و کاهش منابع اقتصادی است لازم است که رویکرد تصمیم گیری کوتاه مدت با تصمیم گیری‌های پایدارتر جایگزین شوند. این آگاهی، منجر به تغییر فرایند طراحی محیط و منظر شده است.
یکی از نکاتی که در طراحی فضای سبز باید به آن توجه داشت تغییرات است. فرق یک طرح فضای سبز با یک طرح معماری در این است که طرح فضای سبز پس از ساخت دچار تغییر می‌شود و لازم است که طراح همه آن تغییرات در نظر داشته باشد. طراح باید بتواند محیط‌هایی را خلق کند که مدت کوتاهی پس از کاشت گیاهان زیبا باشند و بعدها نیز به عنوان محیط و منظرهایی رضایت بخش کارایی داشته باشد.
ضوابط و مقررات اصول طراحی فضای سبز
طراحی منظر از یک طرف با اصول ترکیب زیباشناسی معماری ارتباط می‌یابد و از سوی دیگر تابع اصول ترکیب زیباشناسی طبیعی می‌شود. بر اساس نگرشی نوین زیبایی از رابطه پیوسته و دینامیک دانش‌های مختلف در طراحی منظر به وجود می‌آید. در این نگرش کیفیت زیبایی منظر در ارتباط با عناصر مفید و عملکرد آنها سنجیده می‌وشد و به عنوان دانشی در کنار سایر دانش‌های عملکردی مانند معماری، شهرسازی، کشاورزی و باغبانی قرار می‌گیرد.
طراحی فضای سبز در مقیاس‌های کوچک، باید مبتنی بر راحتی، زیبایی، دوام و صرفه اقتصادی باشد. طراحی فضای سبز به عنوان بخشی از طراحی فضای شهری فرایندی انسانی است که با بهبود کیفیت کالبدی محیط زیست سر و کار دارد. یک فضای سبز از یک سود جزیی از شهر است و نمیتوان بدون توجه به کل، در مورد جز برنامه ریزی و طراحی انجام داد و از سوی دیگر هر فضای سبز، به منزله یک کل است که از ترکیب اجزا، مانند راه‌ها، باغچه‌ها، مبلمان و المان‌ها تشکیل می‌شود. و ضمن اینکه بایستی در تمامی اجزای احساس شود اجزا نیز به خوبی طراحی شوند.
در طراحی فضای سبز از گیاهان به عنوان عناصر معماری می‌توان استفاده کرد. این عناصر همانند دیگر عناصری که در طراحی به کار گرفته می‌شوند از ویژگی‌های بصری مانند نقطه، فرم، رنگ و بافت برخوردار هستند. بایستی این ویژگی‌ها بر اساس اصول زیباشناختی، یعنی وحدت، ریتم، تناسب، توازن و مقیاس چیده شوند تا بتوان به محیط‌های دلپذیر دسترسی پیدا کرد.
